Historia parafii rzymskokatolickiej pod wezwaniem Trójcy Przenajświętszej w Pawłówce, w świetle zachowanych i dostępnych materiałów archiwalnych.

Jednymi z najwcześniejszych dokumentów stwierdzających religijność we wsi Pawłówka, a także całej gminie Pawłówka są te powstałe po wizytacji kanonicznej w parafii rzymskokatolickiej pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w sąsiedniej miejscowości Przerośl. W protokole z dnia 1-3 czerwca 1899 odczytujemy, że Pałówka leży w obrębie parafii Przerośl i jest oddalona około 12 kilometrów od Przerośli, co nie sprzyja praktykom religijnym.
W wyniku zainteresowania mieszkańców gminy planowaną parcelacją majątku ziemskiego w Pawłówce oraz możliwości utworzenia parafii rzymskokatolickiej  podjęli pierwsze działania w tym kierunku. Na początku czerwca 1921 roku miało miejsce spotkanie mieszkańców gminy Pawłówka, podczas którego podjęte zostały pierwsze decyzje.
Działo się to w urzędzie gminnym we wsi Kruszki w dniu 4 czerwca 1921 roku. Niniejsze zebranie zostało zwołane na dzień dzisiejszy na godzinę 10 rano przez wójta gminy stosownie do wniosku uchwały gminy z dnia 29 marca roku bieżącego, celem omówienia spraw gospodarczych gminy na bieżący kwartał oraz w sprawie ponownego zarządzenia wydzielenia gruntu z folwarku Pawłówka na cele kościoła.
[…] skoro wsie (Czarnakowizna, Morgi, Malesowizna, fol. Wesołówka, fol. Pawłówka, wsi Śmieciuchówka, Łanowcze, Pawłówka Mała, Olszanka Iwaniszki, Kruszki, Bachanowo, Błaskowizna) leżą w obrębie gminy, to należą do dwóch parafii oddalonych od siebie o kilka bądź kilkanaście kilometrów, Jeleniewskiej i Przeroskiej parafii. Toteż jednogłośnie postanowiono w dniu dzisiejszym powziąć uchwałę o wydzieleniu z Folwarku Pawłówka przeznaczonego do parcelacji w 1922 roku na ten cel 15 morgów gruntu w samym centrum folwarku wraz z znajdującymi się wszystkimi zabudowaniami na cele kościoła i probostwa.
Do doprowadzenia do celu powołania nowej parafii i zbudowania kościoła powołany został komitet:
Władysław Lelo z Łanowicz
Edward Izdebski z folwarku Wesołówka
Stanisław Szostakowski ze wsi Śmieciuchówka
Franciszek Sienkiewicz ze wsi Morgi.

Wraz z początkiem roku 1923 Biskup Łomżyński Romuald Jabłrzykowski przygotowuje dokumentację i eryguje parafię w Pawłówce. Funkcje proboszcza poleca wykonywać księdzu Franciszkowi Sokołowskiemu. O powołaniu nowej parafii dowiadujemy się z listu skierowanego do proboszcza w Jeleniewie. 
4.01. 1923Do wielebnego księdza proboszcza w Jeleniewie
Stosownie do usilnej prośby mieszkańców wsi Pawłówka, Śmieciuchówka, Wesołówka, Siedliska, Łanowcze, Pawłówka Mała, Króżki, Bachanowo, Wróbel, Iwaniszki i Olszanka z dnia 6 czerwca 1922, złożonej w kurii biskupów, w której proszą o utworzenia z tych wiosek samodzielnej parafii Pawłowskiej w folwarku w Pawłówce, po zbadaniu sprawy na miejscu przez naszego delegata, który stwierdził ich wolna wolę i słuszność ich prośby, niniejszym ustanawiamy i zatwierdzamy z wyżej wymienionych wiosek samodzielna parafię, zwalniając jednocześnie od obowiązków duszpasterskich względem mieszkańców tych wiosek Księży proboszczów z Jeleniewa i Przerośli. Wkładając ten obowiązek na proboszcza nowoutworzonej parafii Pawłówka, gdzie odtąd mają być spełnione dla nich wszelkie posługi religijne i troska o dusz zbawienie.
Podpisał Biskup Romuald Jabłrzykowski

Od początku Pawłówka, jako niewielka i uboga parafia borykała się z problemami finansowymi. W liście do Kurii Biskupiej w Łomży, proboszcz Franciszek Sokołowski pisze:
pkt 5:
 … w braku aparatów i naczyń kościelnych i środków na zakup takowych proszę Kurię o pozwolenie dla sąsiednich proboszczów Jeleniewa, Przerośli, Filipowa (gotów wypożyczyć nieużywaną monstrancję i kielich), ewentualnie Bakałarzewa, by mogli coś ofiarować, bądź wypożyczyć na dłuższy czas.
Problem majętności parafialnej pojawia się jeszcze kilkukrotnie. Biskup widząc trudności zaopatrzeniowe w sprzęty liturgiczne listem z 13 maja 1924 roku zleca proboszczowi z Przerośli przekazać do Pawłówki naczynia liturgiczne.

Z dokumentacji archiwalnej dostępnej w Archiwum Diecezjalnym w Łomży, Archiwum Diecezjalnego w Ełku, Archiwum Państwowego w Suwałkach, Archiwum parafialnego w Pawłówce i innych, nie wynika bezpośrednio, jak doszło do budowy kościoła w Pawłówce. Maciej Ambrosiewicz, w opracowaniu Kanał augustowski dzieło człowieka i przyrody pisze, że W miejscu obecnego Teolina od początku siedemnastego wieku istniała świątynia unicka. Później zbudowano kościół na potrzeby parafii katolickiej. Po powstaniu styczniowym w 1867 roku kościół przekazano parafii prawosławnej. W 1919 roku kościół zwrócono katolikom.
Nieco obszerniejsze informacje na ten temat znajdujemy na stronie internetowej Ambasady Republiki Białorusi w Polsce w części dotyczącej historii Kanału Augustowskiego. Czytamy tam między innymi, że Kościół (greckokatolicki) św. Jozafata Kuncewicza położony na terenie Teolina, dawnego przedmieścia Sapockin, został założony z funduszu Antoniego Wołłowicza w 1789 r. i nazwany na cześć żony Wołłowicza Teofilii. Również została założona Teolinska Parafia Katolicka, którą w wyniku działań represyjnych po powstaniu styczniowym zlikwidowano w 1875 r., a drewniany kościół przekazano cerkwi prawosławnej.  W ramach akcji przyjmowania unitów do łona kościoła prawosławnego założono prawosławny żeński Monaster Przemienienia Pańskiego w Teolinie działający w latach 1893-1915.
W momencie wybuchu I wojny światowej mniszki z Teolina udały się na bieżeństwo. W 1918, przed ich powrotem, a już po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, dobra monasterskie zostały spontanicznie przejęte przez Kościół katolicki w czasie pierwszej fali akcji rewindykacji prawosławnych obiektów sakralnych.
Wiele trudności sprawia określenie okoliczności, które towarzyszyły budowie kościoła parafialnego w Pawłówce. Mieszkańcy okolicznych wsi z racji minionego czasu, nie pamiętają okoliczności budowy kościoła. Wśród opowieści na ten temat, kilkukrotnie pojawia się wątek samodzielnego przewożenia elementów architektonicznych drewnianego kościoła z Teolina. Według przekazu mieszkańcy Pawłówki i okolicznych wsi mieli wyprawić się do Teolina i własnym transportem przewieźć kościół. Żadna z opowieści wspomnieniowych nie konkretyzuje ile osób było zaangażowanych w ten proces, jak długo trwała przewózka drewnianego kościoła. Inna wątpliwość dotyczy kompletności przewiezionego obiektu. Wśród różnych przekazów znajduje się również taki, według którego pierwotnie kościół miał być większy, nawa główna pierwotnie miała być dłuższa. Wreszcie nie zachowały się dokumenty poświadczające zakup budynku drewnianego kościoła. Z pewnością musiały takowe istnieć, a o wszystkich działaniach mieszkańców gminy Pawłówka z pewnością wiedział ówczesny Biskup łomżyński Romuald Jabłrzykowski. Istnieje jeszcze jedna potwierdzona okoliczność. Dokumenty dotyczące przeniesienia budynku kościoła mogły zostać znalezione przypadkiem, a później uznane za bezwartościowe i zniszczone podczas porządkowania budynku i rozbiórki pierwszej drewnianej plebanii, o czym w liście do biskupa dnia 12 marca 1936 roku pisze ksiądz proboszcz Stanisław Murawski.
W zachowanym protokole spisanym po wizytacji pastoralnej z dnia 9 maja 1924 roku podsumowującej istnienie kościoła parafialnego pod wezwaniem Świętej Trójcy w Pawłówce w części dotyczącej budynku kościoła czytamy (fragmenty łacińskie przetłumaczone kontekstowo przez autora):
Budynek  sakralny
Wzniesiony w 1923 roku
Wzniesiony ze środków parafialnych
Wzniesiony z drewna
Forma kościoła długa typ bez wieżowy
Kościół wystarczająco obszerny
Posiada płaskie sufity
Posiada drewnianą podłogę
Kościół pod wezwaniem Świętej Trójcy
Budynek tylko pobłogosławiony
–
Wnętrze niemalowane
Teren kościoła z cmentarzem przygotowany do obmurowania
Dach kościoła pokryty papą
Budynek jeszcze nie objęty ubezpieczeniem asekuracyjnym
Budynek nie wymaga napraw
Ołtarz główny
Ołtarz Świętej Trójcy
Drewniany

W 1986 roku zespół parafialny pod wezwanie Świętej Trójcy w Pawłówce został wpisany do spisu obiektów objętych opieką konserwatorską Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Suwałkach. W sporządzonych Białych Kartach dotyczących ww. parafii znajdujemy opis stanu zachowania obiektów przynależnych do parafii w następujący sposób:
Kościół wzniesiono z drewna iglastego na wysokim kamiennym fundamencie. Konstrukcja ścian zewnętrznych i wewnętrznych szkieletowa szalowana. Wewnątrz obiektu nad stropami naw i między słupami umieszczono ciekawy system kratownic wzmacniających cała konstrukcję. Kościół założono na planie prostokąta z niewielka dobudówką od strony południowej (druga zakrystia wraz z oddzielnym wejściem). Bryła kościoła nawiązuje do budowli bazylikalnych. Wynika to między innymi z wyżej usytuowanego dwuspadowego dachu nad nawa główną, wzbogaconą o dodatkowy rząd okien. Strop w nawie głównej z desek podbitych wzdłużnie do więźby. W nawach bocznych stropy płaskie, podsufitka podbita do belek stropowych. W zakrystii podsufitka ułożona we wzór rombu, w składzie wzdłużnie.

Proboszczowie Parafii pod wezwaniem Świętej Trójcy w Pawłówce urzędujący w kolejności chronologicznej:
I 1924 Franciszek Sokołowski
IX 1933 Stanisław Murawski
VI 1937 Henryk Białokoziewicz
X 1945 Stanisław Wierzbicki
IV 1947 Bronisław Hajkowski
XI 1950 Franciszek Pogorzelski
1957 Józef Napiórkowski
1970 Eugeniusz Jankowski
1978 Tadeusz Krajewski
1985 Ferdynand Gryszko
1987 Edmund Burzyński
1997 Marek Stanisław Gudan
2007 Andrzej Piotr Opanowski

Źródła
Zebrane materiały pochodzą ze źródeł drukowanych, ich przekładów elektronicznych, stron internetowych i informacji nieobjętych recenzją historyczną:

Archiwum Państwowe w Suwałkach, Zespoły Akt dotyczące gminy Pawłówka
Archiwum Diecezjalne w Łomży, Zespoły Akt dotyczące Parafii w Przerośli
Archiwum Diecezjalne w Ełku, Zespoły Akt dotyczące Parafii w Pawłówce
Archiwum Parafialne w Pawłówce, dokumenty różne
Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków Delegatura w Suwałkach, Białe Karty
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego
Wielka Encyklopedia Oxford
W. Jemielity Parafie Suwałk i okolicy 
W. Jemielity, Parafie polsko-litewskie na Suwalszczyźnie w latach 1919-1939
R. Dobrowolski, M. Zemło, Śladami unii brzeskiej
Rocznik Augustowsko-Suwalskiego Towarzystwa Naukowego T 2
M.Ambrosiewicz, Kanał augustowski dzieło człowieka i przyrody
Elektroniczny Informator Diecezji Ełckiej
Strona internetowa parafii Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Sokołach (http://truskolasylachy.republika.pl/14.html)
Strona internetowa Ambasady Republiki Białorusi w Polsce www.poland.belembassy.org   
Portal internetowy www.hramy.com

opracowanie Krzysztof Snarski